خاستگاه ساز دف

خاستگاه ساز دف

دف یکی از سازهای کوبه ای در موسیقی ایرانی است که از حلقه ای چوبی تشکیل شده که با پوستی نازک پوشانده شده و با ضربات انگشت نواخته می شود. این ساز یکی از سازهای کوبه ای ایرانی است که شبیه به حلقه، اما بزرگتر و کم صداتر است.

ساز دف

ساز دف یکی از سازهای موسیقی ایران باستان و کشورهای همسایه است. این ساز یک ساز کوبه ای است که با ضربات دست نواخته می شود. دف معمولا از پوست حیوانات ساخته می شود. این ساز دارای قاب چوبی، زنجیر و پرده از پوست حیوانات است.

دف از حلقه ای چوبی با پوسته نازکی تشکیل شده و با ضربات انگشت نواخته می شود. دف ایرانی شبیه ساز دایره‌ای است که کمی بزرگ‌تر و گام پایین‌تری دارد. این ساز حلقه‌ای است که از چوب ساخته می‌شود و به عرض ۵ تا ۷ سانتی‌متر و قطر آن ۲۵ تا ۴۰ سانتی‌متر است. یک پوست روی یکی از سطوح این ساز کشیده شده و حدود 40 حلقه فلزی در داخل دیوار چوبی آن قرار گرفته است.

این حلقه ها با فاصله یکسان با صدای زنگ همراه با صدای اصلی ساز، حالتی دلپذیر ایجاد می کنند. گوشه دیوار چوبی یک سوراخ دایره ای شکل وجود دارد که نوازنده هنگام نواختن، انگشت شست خود را وارد می کند تا ساز را نگه دارد و با انگشتان باقی مانده هر دو دست به سطح ساز ضربه می زند.

در حالی که نوازنده در حال نواختن است، ساز را تکان می دهد و باعث می شود که حلقه های آویزان شده در دیواره داخلی آن به لرزه درآید و در نتیجه صدای زنگ با ضربان پوست تولید می شود. هیچ یک از صداهای تولید شده در این ساز بلندی خاصی ندارند. در ادامه به موضوع تاریخچه و خاستگاه ساز دف میپردازیم تا با این ساز فوق العاده بیشتر آشنا شوید.

تاریخچه و خاستگاه ساز دف

در دوران پیش از اسلام دف در موسیقی ایرانی و کردی وجود داشت، بنابراین ردپایی از ریتم های آن هنوز در موسیقی کردی وجود دارد، اما با ظهور اسلام، به دلیل ممنوعیت موسیقی، این ساز برای بقای خود بست نشست در خانقاه ها و تکایای کردستان و بیش از 13 قرن در خانقاه کردستان دوست دراویش کردستان شد و با ذکر و سماع آنها درآمیخت به طوری که در هر مقامی ذکر با آهنگ خاص خود در دف همراه است و به عبارت دیگر، هر ذکری جایگاه خاص خود را دارد که به آن مواضع دف می گویند.

شکل دف در قدیم

در قدیم به دف یا دایره کوچکی که زنگ آن از روی و برنج ساخته می شد خمک یا خمبک می گفتند. دست زدن با وزن و به اصطلاح بشکن زدن را خمک یا خمبک نیز می گفتند. دفهایی بود که زنگ هایی به آن ها وصل شده بود. زنگ دفها را جلاجل می گفتند. در عهد اسلامی به کسانی که دف می‌نواختند جلاجل زن می‌گفتند و در ایران باستان ساز بیضی شکل بزرگی بوده که زنگ‌ها را بر آن می‌بندند و در جنگ از آن استفاده می‌کردند و ظاهراً صدای فوق‌العاده‌ای داشت.

دفی که روی آن زنگوله باشد، دف نامیده می شود. تمبک پس از تبدیل شدن به یک ساز جامعه، کم کم جای دف را گرفت و از رونق دف کاست، بیشتر در شهرهای کوچک و روستاها برای مجالس مجلل به ویژه در کردستان و آذربایجان دف استفاده می شد و بسیار رایج بود.

نوازندگان با استعداد در سال های اخیر دف نوازی در بیشتر شهرهای ایران رواج یافته و دانش آموزان شروع به یادگیری آن می کنند. بیژن کامکار و مسعود حبیبی از جمله نوازندگانی هستند که به این سبک تسلط یافتند، استاد کامکار نقش مهمی در شخصیت پردازی این ساز در موسیقی اصیل ایرانی داشت و استاد حبیبی روشی مدرن را برای نواختن این ساز به صورت کاملا اصولی ابداع کرد.

بسیاری از نوازندگان این ساز درباره این موضوع که خاستگاه ساز دف در واقع برای کجاست و درنهایت آیا خاستگاه ساز دف متعلق به ایران است و کدام شهر صحبت های زیادی میکنند که در ادامه به نظر یکی از نوازندگان بزرگ این ساز درباره خاستگاه ساز دف میپردازیم.

نظر بیژن کامکار درباره خاستگاه ساز دف

بیژن کامکار: من اولین کسی هستم که در موسیقی ایرانی از ساز دف استفاده کردم که قرن هاست در مراسم تکایای دراویش در کردستان استفاده می شود و در گوشه انزوا قرار دارد و امروز نماد آن نماد بخشی جدایی ناپذیر از موسیقی سنتی ایران است، من اعلام می کنم که می توان آن را یک ساز اصیل ایرانی نامید. در این مورد زیاد صحبت می شود اما امروز صحبت از این است که این ساز در ایران و کسانی که آن را متعلق به خود می دانند با کدام منطقه یا اقلیم کهن مرتبط است.

ایران طی قرون متمادی در مقاطع مختلف تاریخی مورد هجوم بیگانگان بوده است. اتفاقی که برای موسیقی به خصوص در ایران افتاد، محدود به سازهای ایرانی بود که سابقه بسیار طولانی دارند که در این زمینه امکان پذیر نیست. اما امروز صحبت از دف با صفحه ممبرانوفون و بدنه دکمه ای بزرگ است که در خانقاه های قادریه کردستان استفاده می شود.

اما اگر کشوری غیر از ایران مدعی این ساز می شد، مطمئناً مدعی آن می شدم، اما برایم عجیب است که در خود ایران بر سر میراث یک ساز ایرانی اختلاف نظر وجود دارد. آیا کسانی که مدعی دف اصفهانی یا زنجانی و جایی جز کردستان هستند، کردستان را جزئی از ایران نمی دانند؟

من به عنوان یک کرد و در نهایت یک ایرانی آن را مال خودم می دانم چون همه از یک سرزمین هستیم.

تاریخچه ظهور ساز دف در موسیقی ایران

وجود ساز دف در حکاکی‌ها و نقش و نگارهای بیستون نشان از این دارد که سابقه تاریخی دف و دف نوازی در موسیقی ایرانی و بالاخص در موسیقی کردی، به پیش از اسلام بر می‌گردد. نخستین نشانه‌های استفاده از این ساز مربوط به دوره ساسانیان است. بر اساس اسناد تاریخی و ادبیات کهن فارسی، ایرانیان باستان در دوره هخامنشیان و بعدها در دوره ساسانیان، مراسم جشن نوروز و تحویل سال را با دف نوازی همراه می‌کردند.

همچنین از ساز دف به عنوان ساز اصلی در مجالس بزم و شادی و یا به عنوان یکی از ادوات موسیقی در جنگ و کارزار، استفاده می‌شد. با ورود اسلام به ایران و حرام بودن سازها و موسیقی، این ساز نیز گوشه‌نشین خانقاه‌های کردستان شد و همراه ذکر و سماع دراویش کردستانی بود و پس از گذشت 13 قرن گوشه‌نشینی به لطف همت و زحمات اساتید موسیقی سنتی ایرانی، مجدد به موسیقی ایران و موسیقی آیینی ایران بازگشت.

ساز دف در کشورهای آسیایی بیش از سایر نقاط جهان استفاده می‌شود و یکی از محبوب‌ترین سازهای سنتی در کشورهای عربی خاورمیانه (عمان، عراق، عربستان سعودی) و همچنین دیگر کشورهای منطقه مانند ترکیه و آذربایجان است. البته در کشورهای آسیای شرقی مانند چین، ژاپن و تایوان و یا کشورهایی مانند ازبکستان، ارمنستان، تاجیکستان، قرقیزستان، افغانستان و پاکستان نیز از ساز دف استفاده می‌شود. اما نکته اینجاست که این ساز به لطف و همت ایرانیان به اوج و کمال رسیده و رونق یافته است. به طوری که امروزه از دف به عنوان یکی از سازهای ملی و ارکستری ایران یاد می‌شود. در حال حاضر، این ساز در میان بانوان طرفداران بیشتری داشته و محبوب‌تر است.

نوازنده‌های بنام ساز دف

سنندج پایتخت دف نوازان ایران، مهد پرورش اساتید بزرگی در این زمینه است. استاد بیژن کامکار اصلی‌ترین عضو گروه کامکارها، یکی از موثرترین نوازنده‌های دف بنام و صاحب سبک کرد زبان است که دف نوازی را از پدرش حسن کامکار آموخته است. همچنین وی در گروه‌های عارف و شیدا که از گروه‌های قدیمی و سنتی ایران هستند، فعالیت می‌کند.

به لطف زحمات استاد محمدرضا لطفی و استاد بیژن کامکار بود که ساز دف از گوشه‌نشینی بیرون آمد و مجدد به موسیقی ایران بازگشت. استاد لطفی کسی بود که با گروه شیدا و به خوانندگی استاد شجریان در دستگاه نوا و با نوازندگی بیژن کامکار، برای اولین بار در جشن هنر شیراز، دف را به موسیقی سنتی ایران وارد کرد.

انواع ساز دف

در ایران انواع گوناگون دف (الیت، ساده، خورشیدی، پوستی و طرح پوستی و …) با برندهای حبیبی، ماهور و نغمه وجود دارد. دف‌های ماهور بهترین برند هستند که مطرح‌ترین مدل‌های آن الیت، طرح پوست خورشیدی است. دف‌های برند حبیبی که برای مبتدیان گزینه بسیار خوبی است، در عین راحتی استفاده، صدای مناسب و خوبی نیز دارد. اما در این میان، برند نغمه به دلیل کیفیت متوسط سازهایش، مورد توجه افراد حرفه‌ای قرار نمی‌گیرد.

ما در اینجا بر اساس توصیه اساتید گرامی محمدرضا منتظری و رضا مجتهدی‌فر، مدل‌ها و برندهای ساز دف مناسب برای نوازنده‌ها در سه سطح مبتدی، متوسط و حرفه‌ای را معرفی خواهیم کرد:

• سطح مبتدی

افرادی که به تازگی دف نوازی را آغاز کرده‌اند و در ابتدای راه هستند، می‌توانند از برندهای حبیبی (به ترتیب اولویت: ایران پرکاشن (آی پی ساده) ، الیت، سفید و خورشیدی)، ماهور (به ترتیب اولویت: الیت، طرح پوست و خورشیدی) و نغمه (به ترتیب اولویت: خورشیدی و سفید) استفاده کنند.

• سطح متوسط

افرادی که قادر هستند بدون مشکل دف را کنترل کنند، می‌توانند از برند‌های (به ترتیب اولویت) ، ایران پرکاشن (آی پی ویژه )، دف لاکچری ایران پرکاشن ، پوستی محمد فواد، حبیبی سفید طلقی، پوستی پادوک استفاده کنند.

• سطح حرفه‌ای

قطعا برای این گروه از افراد، دف‌های پوستی با کیفیت ماهور و حبیبی، بهترین انتخاب هستند. اما همچنین می‌توانند از دف‌های (به ترتیب اولویت) ، ایران پرکاشن (خورشیدی) ، پوستی پادوک، پوستی حیدر محمدی، ناژوان نیز استفاده کنند.

با وجود اینکه بیان کردیم مارک و برند دف کیفیت آن را تعیین می‌کند، اما باید به این نکته نیز توجه نمایید اخیرا دف‌های بی‌کیفیت زیادی در بین این مارک‌ها مشاهده می‌شود. در مقابل، مارک‌های گمنامی نیز هستند که دف‌هایی با کیفیت عالی تولید ‌نموده‌اند. در نتیجه توصیه می‌شود به هنگام خرید، به کیفیت ساخت و سایر مشخصات دف توجه نمایید.

نقش دف در موسیقی عرفانی

در دفاع از دف این‌قدر می‌رقص با آن، چون موسیقی مذهبی که از آن ساخته می‌شود، انگار پیشوایی است که معنویات را به ترانه‌های خوش آهنگ از دیدگان مردم می‌پوشاند. این نوع تنها می‌تواند به شنوندگان کمک کند تا با ایجاد اتحاد و هم‌اندیشی با نوازندگان، وارد حالت‌های تأمل و تفکری عمیق شوند. وقتی دف دست کشید، حال همه را تغییر می‌دهد؛ از شادی گرفته تا آرامش و تعمق، همه چیز چون پروازی ریتمیک از دف می‌گذرد.

تأثیرات فرهنگی دف در مناطق مختلف

در بی‌انحصاری دف به عنوان یک ساز کوبه‌ای در فرهنگ‌های متنوع خاورمیانه و آسیای میانه، جایگاه ویژه‌ای دارد. هر فرهنگ به تنوع‌های خود نواختن دف را افزوده است، که این تفاوت‌ها در سبک‌های گوناگون نواختن و تکنیک‌های بی‌همتای هر منطقه واضح و روشن است. این ساز در جشن‌ها، مراسمات شادی و حتی مراسمات سوگواری به کار می‌رود و نقش مهمی در القاء فرهنگ و تاریخچه هر اجتماع دارد.

اثر چشمگیر دف در فرهنگ‌های مختلف نه تنها به موسیقی محدود است، بلکه در هنرهای دیگر مانند رقص و نمایش نیز تلاش میکند. استفاده از دف در این هنرها به ایجاد یک تجربه چند حسی برای مخاطبان کمک می‌کند و ارتباط عمیق‌تری بین فرهنگ‌ها و نسل‌ها ایجاد می‌کند.

تحولات دف در گذر زمان

در طول تاریخ، دف به عنوان یک ساز باستانی تحولات فراوانی را تجربه کرده است. از دوران‌های قدیم که از پوست حیوانات برای ساخت آن استفاده می‌شد، تا امروز که از مواد مصنوعی نیز استفاده می‌شود، دف بهبود یافته و شکل‌های مختلفی پیدا کرده است. این تحولات، نوازندگان را قادر به آشنایی با تنوع بیشتری از صداها و تکنیک‌ها می‌کند.

این تغییرات همچنین به گسترش استفاده از دف در سبک‌های موسیقی مختلف کمک کرده است. امروزه، دف نه تنها در موسیقی سنتی و محلی، بلکه در موسیقی‌های مدرن و تلفیقی نیز به کار می‌رود. این تحولات نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری و پویایی این ساز کوبه‌ای است که با تغییرات زمان هماهنگ شده و جایگاه خود را در میان نوازندگان و شنوندگان حفظ کرده است.

نقش متمایز و ارزشمند دف در روند آموزش و یادگیری موسیقی

یادآوری دف امکان مهمی در پیشبرد فرایند آموزش و یادگیری موسیقی دارد. با توجه به سادگی نسبی و انعطاف بالای آموزش این ساز، بسیار مناسب برای آموزش موسیقی به کودکان و نوجوانان می‌باشد. آموزش دف باعث تقویت هماهنگی بین دست‌ها، تمرکز بیشتر و توسعه مهارت‌های شنیداری می‌شود.

در راستای آموزش، دف می تواند به عنوان یک وسیله مؤثر برای آشنایی با ریتم و زمان‌بندی برای دانش‌آموزان به کار گرفته شود. همچنین، نواختن دف به کودکان امکان فراهم می‌کند تا خلاقیت خود را زمینه‌یابی کنند و از راه موسیقی احساسات خود را اظهار کنند. این تجربه می‌تواند به پیشبرد علاقه‌مندی و انگیزه کودکان برای بهبود موسیقی کمک کند.

نتیجه‌گیری

ساز دف به عنوان یکی از قدیمی‌ترین و مقدس‌ترین سازهای کوبه‌ای، نقش مهمی در موسیقی عرفانی، فرهنگی و آموزشی ایفا کرده است. از خاستگاه تاریخی و تحولات آن در طول زمان تا تأثیرات فرهنگی و نقش آن در آموزش موسیقی، دف توانسته است جایگاه ویژه‌ای در دل نوازندگان و شنوندگان به دست آورد. با توجه به تنوع و غنای فرهنگی که این ساز ارائه می‌دهد، یادگیری و نواختن دف می‌تواند تجربه‌ای بی‌نظیر و غنی برای هر فرد باشد. این ساز با صداها و ریتم‌های منحصر به فرد خود، همچنان به عنوان یکی از ارکان اصلی موسیقی در مناطق مختلف جهان شناخته می‌شود.

بهترین برند دف ایران کدام است؟

ایران پرکاشن بهترین دف های موجود در بازار را به شما عرضه میکند. این دف به دلیل فوق سبک بودن کمانه و داشتن پوست کالک کره ای، موجب ایجاد یک دف بسیار سبک و خوش صدا برای شما میشود. با خرید دف از ایران پرکاشن، تجربه خرید یک دف بسیار سبک و خوش صدا را داشته باشید و اگر برای خرید دف با کیفیت نیاز به مشاوره و راهنمایی دارید میتوانید از طریق واتساپ با کارشناسان ایران پرکاشن در ارنباط باشید.